Ontwerp en uitvoering van de Kapel van het Allerheiligste Sacrament

Historiek van de Kapel van het Allerheiligste Sacrament

Naar aanleiding van de restauratiewerken van onze kapel en voor een betere kennis van deze vergeten parel aan de Antwerpse kroonzal zal in deze rubriek het ontstaan en de geschiedenis van onze kapel worden belicht.

Juffrow Griet Lucy Beldé, auteur van deze artikelen, is parochiaan en archeologe. Zij doet onderzoek naar de geschiedenis van onze kapel die maandelijks wordt gepubliceerd in ons mededelingenblad De Monstrans.

Door Juffrow Griet Lucy Beldé

De kapel werd gebouwd in de periode tussen 1890 en 1892. Bij de opstart van de werken verbleven de zusters in één van de vier bestaande huisjes op het aangekochte terrein langs de Hemelstraat.

[[{"fid":"160127","view_mode":"file_styles_main_visual","fields":{"format":"file_styles_main_visual","alignment":"","field_file_image_alt_text[und][0][value]":false,"field_file_image_title_text[und][0][value]":false,"field_image_title[fr][0][value]":"","field_image_description[fr][0][value]":""},"type":"media","field_deltas":{"2":{"format":"file_styles_main_visual","alignment":"","field_file_image_alt_text[und][0][value]":false,"field_file_image_title_text[und][0][value]":false,"field_image_title[fr][0][value]":"","field_image_description[fr][0][value]":""}},"link_text":null,"attributes":{"class":"media-element file-file-styles-main-visual","data-delta":"2"}}]]

Plan voor de doortrekking van de Lange Leemstraat (rechts) met aanduiding van het terrein van de Zusters en de 4 huizen die er toen stonden, 1860 (SAA1860#636)

Er werden door Stordiau drie gevelontwerpen gemaakt van de kapel. Eén werd bijgevoegd bij de bouwaanvraag en wordt bewaard in het Stadsarchief, een tweede werd gemaakt als ontwerp voor Anna de Meeûs en nog een derde wordt bewaard in het Archief van de Academie voor Schone Kunsten van Antwerpen. De drie ontwerpen toonden onderling verschillen. Uiteindelijk werd de gevel uitgevoerd naar het ontwerp dat gemaakt werd voor de Meeûs. Het ontwerp van de kapel met het klooster diende gebouwd te worden in baksteen, in eenvoudige neogotische stijl die kenmerkend was voor veel 19de-eeuwse religieuze bouwwerken. Toch zijn de kapel en het klooster de enige gebouwen in neogotische stijl, binnen het oeuvre van Stordiau.

De ontwerpplannen van Stordiau bevatten drie geveltekeningen, drie doorsneden en vijf plattegronden zorgvuldig uitgevoerd in aquarel. Het klooster werd ontworpen in vier niveaus, het gelijkvloers en drie verdiepingen. Het grondplan werd opgevat als een éénbeukige kruiskerk met een schip van vier traveeën, een rechthoekig transept van één travee en een koor met zevenzijdige afsluiting. De daken bestaan uit leien zadeldaken. De puntgevel wordt geflankeerd door steunberen, een spitsboogportaal en gekoppelde drielichtvensters. De gewelven zijn kruisribgewelven, uitgevoerd als een stergewelf op schalken. Het schip wordt gekenmerkt door spitsbogige drielichtvensters en het transept is langs weerszijden afgesloten met een tribune op spitsbogen. Het koor werd gedecoreerd met polychrome beschilderingen. Als men het originele grondplan bekijkt, ziet men dat het huidige grondplan er min of meer mee overeenstemt. Het opmerkelijkste verschil is dat Stordiau de zijkapel (de kleine kapel) niet had voorzien in zijn oorspronkelijk ontwerp.

[[{"fid":"160128","view_mode":"file_styles_main_visual","fields":{"format":"file_styles_main_visual","alignment":"","field_file_image_alt_text[und][0][value]":false,"field_file_image_title_text[und][0][value]":false,"field_image_title[fr][0][value]":"","field_image_description[fr][0][value]":""},"type":"media","field_deltas":{"3":{"format":"file_styles_main_visual","alignment":"","field_file_image_alt_text[und][0][value]":false,"field_file_image_title_text[und][0][value]":false,"field_image_title[fr][0][value]":"","field_image_description[fr][0][value]":""}},"link_text":null,"attributes":{"class":"media-element file-file-styles-main-visual","data-delta":"3"}}]]

Zicht op het polychroom gedecoreerde koor met 7-zijdige afsluiting

[[{"fid":"160130","view_mode":"file_styles_main_visual","fields":{"format":"file_styles_main_visual","alignment":"","field_file_image_alt_text[und][0][value]":false,"field_file_image_title_text[und][0][value]":false,"field_image_title[fr][0][value]":"","field_image_description[fr][0][value]":""},"type":"media","field_deltas":{"4":{"format":"file_styles_main_visual","alignment":"","field_file_image_alt_text[und][0][value]":false,"field_file_image_title_text[und][0][value]":false,"field_image_title[fr][0][value]":"","field_image_description[fr][0][value]":""}},"link_text":null,"attributes":{"class":"media-element file-file-styles-main-visual","data-delta":"4"}}]]

Zicht op het schip van de grote kapel richting portaal

In de loop van het jaar 1891 kwam het tot strubbelingen tussen de opdrachtgeefster en de architect. Dit blijkt uit een brief van Stordiau. Omwille van de veelzeggende bewoordingen en toon wordt een deel van deze brief geciteerd (vanuit het Frans vertaald):

“Hierbij bijgevoegd de tekening van het oksaal. Ik eis dat deze tekening wordt uitgevoerd tenzij dat mevrouw de Meeûs het niet mooi genoeg vindt of dat het haar niet bevalt. In dat geval zal ik een nieuw ontwerp maken. Ik geef niet toe en zal geen enkele inmenging in mijn ontwerp tolereren. Ik verzet mij formeel om vormen en architecturale elementen te laten opdringen die volgens mij niet overeenkomen met mijn opvattingen of zelfs een schadelijk effect hebben op mijn werk. Ik protesteer eveneens tegen de pretentie van mevrouw de Meeûs om een hekwerk (grille) in de kerk te laten plaatsen in het koor die een kopie is van het werk van een andere architect. Door zo te handelen, zonder me zelfs een ontwerp van het betreffende object in kwestie te vragen getuigt mevrouw de Meeûs van onbekwaamheid. Mevrouw de Meeûs moet beseffen dat een architect even als een beeldhouwer bekommert is om zijn artistieke naam. Door me de bouw van haar klooster en haar kerk toe te vertrouwen moet zij zich onthouden van elke inmenging. Door anders te handelen wat betreft het artistieke deel van het bouwwerk berokkent zij mij moreel en materieel leed dat tegen het geweten is en ook verboden is door de wet. En als mevrouw de Meeûs absoluut wil patrouilleren in mijn kerk, moet zij mij maar ontslaan. Het is haar recht, want zij betaalt.”

Uit deze brief komen Stordiau’s opvattingen met betrekking tot het kunstenaarschap duidelijk naar voor en blijkt dat hij liever wil opstappen, omdat hij in zijn artistieke vrijheid wordt beknot. Zoals te verwachten was volgde hierop zijn ontslag. Het was architect Louis Gildemijn (1857-1920) die de verdere werkzaamheden verder zou opvolgen. Over deze architect is helaas niet zoveel informatie gekend.

[[{"fid":"160132","view_mode":"file_styles_main_visual","fields":{"format":"file_styles_main_visual","alignment":"","field_file_image_alt_text[und][0][value]":false,"field_file_image_title_text[und][0][value]":false,"field_image_title[fr][0][value]":"","field_image_description[fr][0][value]":""},"type":"media","field_deltas":{"5":{"format":"file_styles_main_visual","alignment":"","field_file_image_alt_text[und][0][value]":false,"field_file_image_title_text[und][0][value]":false,"field_image_title[fr][0][value]":"","field_image_description[fr][0][value]":""}},"link_text":null,"attributes":{"class":"media-element file-file-styles-main-visual","data-delta":"5"}}]]

Oude foto van het interieur van de kapel (met koorhek), datum onbekend (Uit het archief van Joseph Casier in KADOC)

In 1892 was het bouwwerk naar het ontwerp van Stordiau voltooid en werd het betrokken. Nog in hetzelfde jaar werd de kapel op 19 september ingewijd door kardinaal Goossens. Doorheen de jaren verbleven in het klooster tussen de twintig en de vijfentwintig zusters.

In de daaropvolgende jaren werden aan het gebouw enkele aanpassingen gedaan. In 1894 werd de achtergevel één meter opgeschoven en in de tuin werd een gebouwtje opgetrokken, een paardenstal. In 1901 werd de aalmoezenierswoning gebouwd en tegen het schoolgebouw in de Lange Leemstraat werd er in 1938 een annex aangebouwd (heden zaal van Gorcum op het 1ste verdiep). De rechtergang die heden dienst doet als fietsenstalling en doorsteek naar de achterkant van het gebouw was oorspronkelijk voor de helft open. Vroeger was deze gang de doorgang voor de paarden en de koets naar de tuin en de paardenstal.[1] De doorsnede hieronder laat duidelijk zien dat in de koetsdoorgang een genereuze toegang tot het klooster was voorzien. Uiteindelijk werd er, tijdens de werken, een tussenverdieping ingebracht waardoor de entree iets minder groots zou zijn. Vandaag de dag zijn de ramen naar de koetsdoorgang dichtgemetseld en zijn enkel de nissen nog aanwezig die herinneren aan deze fase. Hierdoor komt er nog amper daglicht in de koetsdoorgang en is dit heden een donkere gang.

In de jaren '60 is de kapel aangepast, waarschijnlijk onder invloed van het Tweede Vaticaans Concilie. Het koorhek werd verwijderd en de communiebank werd aan het begin van het koor geplaatst waar zij zich nu nog bevindt.[2]

[[{"fid":"160134","view_mode":"file_styles_main_visual","fields":{"format":"file_styles_main_visual","alignment":"","field_file_image_alt_text[und][0][value]":false,"field_file_image_title_text[und][0][value]":false,"field_image_title[fr][0][value]":"","field_image_description[fr][0][value]":""},"type":"media","field_deltas":{"6":{"format":"file_styles_main_visual","alignment":"","field_file_image_alt_text[und][0][value]":false,"field_file_image_title_text[und][0][value]":false,"field_image_title[fr][0][value]":"","field_image_description[fr][0][value]":""}},"link_text":null,"attributes":{"class":"media-element file-file-styles-main-visual","data-delta":"6"}}]]

Ontwerpplan, doorsnede door Ernest Stordiau

[1] LAW Y.L., Bouwhistorisch onderzoek Kapel van het Allerheiligste Sacrament Hemelstraat 21-23 Antwerpen. Van Zustergemeenschap tot priesterbroederschap, Antwerpen 2008, p. 53-66.

[2] KARUUR Architecten bv, Ontwerp Beheersplan Onroerend Erfgoed, Kapel en Klooster van het Heilig Sacrament, 2022, p. 19-20